Cattleya Ldl. — katleja
Rodzina Orchidaceae — storczykowate
Znanych jest około 40 gatunków pochodzących z Ameryki zwrotnikowej. Są to epifity, które w warunkach naturalnych rosną uczepione konarów i pni wielkich drzew nad brzegami rzek i strumieni. Kwiaty są barwy od białej do różowej z kontrastowo wybarwioną warżką (dolny płatek, rozszerzony — o falistych brzegach).
Gatunki i odmiany. W uprawie znajduje się wiele gatunków, a przede wszystkim mieszańców międzygatunkowych i międzyrodzajowych. Do często uprawianych gatunków należą:
Cattleya mossiae Hook. — kwiaty duże, liliowe, z ciemniejszą warżką,
0 złotej gardzieli. Kwitnie maj-czerwiec.
Cattleya warscewiczii Rchb. — kwiaty bardzo duże, jasnoliliowe, z purpurową warżką, o dużych, żółtych plamach w pobliżu gardzieli. Kwitnie lipiec-sierpień.
Większe znaczenie niż gatunki mają w produkcji odmiany otrzymane w wyniku krzyżowania rodzaju Cattleya z roślinami należącymi do rodzaju Brassavola R. Br., Laelia Lindl. i Sophronitis Lindl. Wyróżnia się następujące grupy mieszkańców: Brassocattleya — kwiaty o dużych
1 postrzępionych warżkach, Brassolaeliocattleya — o podobnych do poprzedniej cechach, Laeliocaftleya — o kwiatach barwy białej, żółtej, liliowej lub czerwonej, Sophrocattleya — rośliny o niskim wzros'cie i mniejszych, ciepłej barwy kwiatach, Sophrolaeliocattleya — o pośrednich cechach trzech rodzajów zawartych w nazwie, Rolfeara — mieszańce 8rassavola x Cattleya x Sophronitis oraz Potinara — grupa obejmująca mieszańce pomiędzy wszystkimi czterema rodzajami.
Wymagania. Katleja i jej mieszańce powinny być uprawiane w jasnych szklarniach o dużej kubaturze, z urządzeniami zapewniającymi dobre wietrzenie. Rośliny dobrze rosną, jeżeli długość dnia wynosi 16 godzin, natomiast natężenie światła uzależnia się od fazy wzrostu. Schoser podaje, że dla siewek po skiełkowaniu optymalne natężenie światła wynosi 2000 lx, a po pikowaniu 4000 lx. Młode rośliny uprawiane w doniczkach o średnicy 4 cm wymagają 6000—15 000 lx, a przesadzone do doniczek o średnicy 8 cm aż 15 000—25 000 lx. Dla roślin starszych, kwitnących najkorzystniejsze jest natężenie światła około 50 000 lx. Także temperatura zależy od fazy rozwojowej. Młode rośliny intensywnie rosną w temperaturze 22°C. Starsze natomiast wymagają zróżnicowanej
temperatury dnia i nocy. Optymalna temperatura dnia wynosi 18—25°C, a nocy 17—18°C. W okresie bezpośrednio poprzedzającym kwitnienie konieczne jest obniżenie temperatury nocy do 13—15°C.
Podczas intensywnego wzrostu, tj. od marca do września, utrzymuje się w szklarni wysoką — wynoszącą 70% wilgotność powietrza. Potem stopniowo się ją zmniejsza tak, aby w czasie spoczynku, tj. od listopada do stycznia, rośliny znajdowały się w dość suchym powietrzu. Ogranicza się wówczas podlewanie. W pozostałym okresie rośliny podlewa się po wyraźnym przeschnięciu podłoża.
Rozmnażanie. Katleje można rozmnażać wegetatywnie przez podział roślin lub z merystemów wierzchołkowych oraz c^eneratywnie, z nasion. Rozrośnięte egzemplarze dzieli się podczas przesadzania na części zawierające po 3 pseudobulwy. Jednocześnie usuwa się chore korzenie i stare, suche pseudobulwy. Nóż używany do cięcia powinien być ostry, a rany należy zasypać węglem drzewnym. Zapobiega to procesom gnilnym. Zabiegi pielęgnacyjne po dzieleniu polegają na utrzymywaniu w szklarni równomiernej temperatury 22°C, zraszaniu i cieniowaniu roślin.
W celu zwiększenia współczynnika rozmnażania ostatnio stosuje się mnożenie in vitro. Polega ono na izolowaniu merystemów wierzchołkowych, które wyszczepia się na pożywce płynnej i umieszcza na rotorach. W temperaturze 22—24°C, wilgotności około 70% i 16-godzinnym dniu, ó natężeniu światła około 2000 lx po około 4 miesiącach powstaje protokorm, tj. kulista masa niezróżnicowanych komórek. Protokormy mają zdolność regeneracji i dlatego można je dzielić w celu powiększenia ich liczby. Teraz narastanie nowych protokormów trwa już tylko około 2 miesięcy. Po umieszczeniu protokormów na pożywce stałej tworzą się liście, a następnie korzenie.
Młode rośliny po upływie mniej więcej 1 roku wysadza się do podłoża. Może to być torf wysoki zwapnowany do pH 5,0—5,5 lub mieszanka torfu z rozdrobnionym styropianem w stosunku 1:1. Bardzo ważne jest umieszczenie w doniczkach drenażu. Z chwilą ukorzenienia się roślin należy przystąpić do nawożenia pogłównego. Otrzymane w ten sposób rośliny kwitną po 4 latach.
Dawniej na szeroką skalę stosowano u katlei rozmnażanie z nasion. W celu ich uzyskania rośliny trzeba sztucznie zapylać. Owocem jest torebka, która dojrzewa 9—12 miesięcy. Zawiera ona od 3 do 5 milionów nasion. Nasiona storczyków prawie nie posiadają materiałów zapasowych, dlatego młode rośliny są całkowicie zależne od pożywienia znajdującego się w podłożu. Poza tym kiełkowanie nasion i późniejszy rozwój siewek jest uwarunkowany obecnością w podłożu grzybów z rodzaju Rhizoc- fonia, z którymi storczyki współżyją. Grzyby te powodują rozkład wielocukrów na związki bardziej przyswajalne (cukry) i regulują kwasowość podłoża. Początkowo nasiona storczyków wysiewano na pożywki
agarowe z zaszczepionymi kulturami grzybów. Knudson stwierdził jednak, że obecność grzyba można zastąpić cukrem. Stąd dzisiaj do siewu nasion storczyków używa się prawie wyłącznie pożywki zalecanej przez niego i zawierającej w 1 litrze wody destylowanej:
|
|
||||
Pożywka powinna mieć pH 5,1.
Gorącą pożywkę wlewa się do starannie umytych szklanych naczyń, np. probówek lub kolb, które zatyka się korkiem wykonanym z waty lub gazy, a następnie wyjaławia. Po wystygnięciu pożywki w warunkach sterylnych dokonuje się siewu. Naczynia z wysianymi nasionami umieszcza się w kamerze o temperaturze 22—24°C i doświetla przez 16 godzin na dobę światłem o natężeniu 1000 do 2000 lx. Wilgotność powietrza powinna wynosić 60—80%. Katleja kiełkuje po 15—20 dniach, jednak dalszy rozwój jest bardzo powolny. Najpierw tworzy się protokorm, potem pojawia się liść, a następnie korzenie. Protokormy dzieli się i wyszczepia do takiej samej pożywki, jakiej używa się do siewu nasion i kiedy młode rośliny osiągną wielkość około 2—3 cm, tj. po 8—14 miesiącach od siewu, pikuje się je do misek lub doniczek. Podłożem jest wilgotny torf zmieszany w równych proporcjach z węglem drzewnym
i piaskiem, lub torf zmieszany z pokruszonym styropianem. Naczynia do 1 /3 wysokości wypełnia się drenażem, a następnie podłożem, które lekko się uciska. Przy pikowaniu należy uważać, aby nie uszkodzić korzeni. Pielęgnacja po pikowaniu polega na utrzymaniu temperatury 22°C, wysokiej, wynoszącej 80% wilgotności powietrza i cieniowaniu roślin podczas słonecznej pogody. Podlewanie podłoża rozpoczyna się dopiero po 2 tygodniach. Z chwilą kiedy korzenie siewek przerosną podłoże sadzi się je pojedynczo do doniczek o średnicy 4 cm. Podłożem może być torf wysoki zwapnowany do pH 5,0—5,5 lub mieszanka torfu ze styropianem w stosunku 1:1. W miarę wzrostu siewki przesadza się do coraz większych naczyń w takie samo podłoże pamiętając zawsze o zapewnieniu dobrego odpływu wody. Po ukorzenieniu stosuje się płynne nawożenie 0,05% roztworem mieszanek wieloskładnikowych. Rośliny kwitną po 5—7 latach.
Podłoże i sadzenie. Podłoże przeznaczone do uprawy katlei powinno zapewniać korzeniom dobre przewietrzanie. Tradycyjnie używana była mieszanka mchu torfowca z pociętymi korzeniami paproci, np. Osmunda
regalis, i liśćmi bukowymi. Dzisiaj często stosuje się nierozłożoną korę zmieszaną z torfem i liśćmi bukowymi w stosunku 1:1:1 lub tylko mieszankę kory z torfem. Na każdy m3 dodaje się 0,5—1,0 kg nawozu wieloskładnikowego, a pH podłoża powinno wynosić 5,0—5,5. Hentig podaje, że katleja dobrze rośnie, jeżeli w 1 litrze podłoża znajduje się: 70—140 mg N, 50—100 mg P205, 100—200 mg K20 i 30—60 mg MgO. Rośliny uprawia się przede wszystkim w naczyniach. Najlepsze są doniczki gliniane z bocznymi otworami lub ażurowe pojemniki plastykowe, które zapewniają dobre przewietrzanie korzeni. Przy stosowaniu naczyń o ścianach litych konieczne jest wypełnienie ich do 1 /3 wysokości drenażem. Dobierając pojemniki należy zwrócić uwagę, aby nie były zbyt duże.
Katleję przesadza się co 2 lata, gdyż po takim okresie z reguły następuje mineralizacja podłoża. Zabieg ten wykonuje się od marca do maja, najlepiej wówczas, kiedy nowe pędy osiągną długość około 5 cm. Podczas wyjmowania roślin z doniczek należy unikać uszkodzenia korzeni. W związku z tym najpierw odcina się korzenie od powierzchni zewnętrznej, a później od wewnątrz doniczki. Używając ostrego noża usuwa się suche i martwer korzenie, a następnie rozłożony substrat.
Rośliny sadzi się tak, aby stare pseudobulwy znajdowały się przy brzegu doniczki, a najmłodsze w środku, co zapewni dostatecznie dużo miejsca dla nowo wyrastającego pędu. Przez pierwsze 2—3 tygodnie roślin się nie podlewa, a jedynie zrasza i cieniuje w przypadku silnego nasłonecznienia.
Zabiegi pielęgnacyjne. Polegają one na utrzymywaniu odpowiedniej temperatury i wilgotności zarówno powietrza, jak i podłoża oraz na dokarmianiu roślin.
Katleja należy do roślin wrażliwych na zasolenie, dlatego do nawożenia używa się słabych roztworów o stężeniu 0,05—0,1%. Dokarmianie rozpoczyna się po dobrym ukorzenieniu roślin i kontynuuje w czasie ich wzrostu, tj. od marca do września. Od listopada do stycznia rośliny przechodzą okres spoczynku. Wówczas przerywa się nawożenie i zraszanie roślin, a także ogranicza podlewanie. Wiosną rośliny cieniuje się tylko w południe podczas słonecznych dni, natomiast latem przez cały czas.
Zbiór kwiatów. Pędy ścina się, kiedy są otwarte wszystkie kwiaty w kwiatostanie. Zauważono, że dużo kwiatów o dobrej trwałości dają tylko te rośliny, które mają krótkie pseudobulwy i twarde, jasnozielone liście. Kwiaty stoją w wazonie 2—3 tygodnie.
Ochrona przed chorobami i szkodnikami. Do najczęściej spotykanych należy bakteryjna zgnilizna liści i pędów (czynnik chorobotwórczy — Erwinia cypripedii, a także różne gatunki z rodzaju Pseudomonas). Na liściach pojawiają się wodniste, później brązowoczarne plamy. Liście, pędy i pseudobulwy zagniwają, a rośliny obumierają. Chore rośliny należy usunąć, a pozostałe kilkakrotnie w 8—10-dniowych odstępach opryskać Chinozolem (0,1%) lub Cynkotoxem (0,2%). Żółknięcie liści, a następnie więdnięcie i zamieranie roślin powoduje fuzarioza naczyniowa (czynnik chorobotwórczy — Fusarium oxysporum f. cattleyae). Korzenie są miękkie, barwy czarnej. Chore rośliny się usuwa, a pozostałe opryskuje Benlatem (0,05%).
Rośliny porażone przez czarną zgniliznę (czynnik chorobotwórczy-— Phytophthora cacforum) charakteryzują się słabym wzrostem i tendencją do więdnięcia. Na liściach, pędach i pseudobulwach pojawiają się wodniste plamy barwy brązowej do czarnej, które gwałtownie się powiększają. W końcu rośliny giną. Porażone egzemplarze należy usunąć, a pozostałe podlać Dexonem (0,04%). Podobne objawy wywołuje grzyb Pyfhium splendens, który również zwalcza się podlewając rośliny Dexonem.
Ze szkodników najczęściej na kwiatach katlei żerują różne gatunki ślimaków (Gastropoda). W celu ochronienia kwiatów pędy u nasady owija się watą, a na podłoże wykłada się Pużomor lub Mesurol.